De meeste mensen kennen het principe 'vrouwen en kinderen eerst' vooral van dramatische filmscènes, zoals die in Titanic (1997), waarin passagiers op een zinkend schip strijden om hun leven. Maar wat velen niet weten, is dat dit morele beginsel zijn oorsprong vindt in een echte, bloedstollende gebeurtenis – een ramp die zich decennia vóór de Titanic voltrok. Op 26 februari 1852 verging de HMS Birkenhead voor de kust van Zuid-Afrika, vlak bij Danger Point bij Gansbaai – een gebied dat tegenwoordig bekendstaat als een hotspot voor witte haaien.

Het vergaan van het troepenschip en stoomfregat HMS Birkenhead, door Charles Edward Dixon | © Wikimedia Commons

De meeste mensen kennen het principe 'vrouwen en kinderen eerst' vooral van dramatische filmscènes, zoals die in Titanic (1997), waarin passagiers op een zinkend schip strijden om hun leven. Maar wat velen niet weten, is dat dit morele beginsel zijn oorsprong vindt in een echte, bloedstollende gebeurtenis – een ramp die zich decennia vóór de Titanic voltrok. Op 26 februari 1852 verging de HMS Birkenhead voor de kust van Zuid-Afrika, vlak bij Danger Point bij Gansbaai – een gebied dat tegenwoordig bekendstaat als een hotspot voor grote witte haaien.

De Birkenhead, een Brits stoomschip dat soldaten vervoerde naar de Kaapkolonie, liep 's nachts op een rif en zonk snel. Wat volgde was niet alleen een tragedie op zee, maar ook een uitzonderlijk voorbeeld van zelfopoffering en discipline: soldaten bleven ordelijk op het dek staan, terwijl vrouwen en kinderen in veiligheid werden gebracht. Daarmee schreef deze ramp geschiedenis – als het eerste bekende geval waarin bewust werd gekozen voor het redden van vrouwen en kinderen ten koste van mannenlevens.

De ramp in het kort

De HMS Birkenhead was een van de eerste ijzeren stoomschepen van de Britse marine. In februari 1852 vertrok het schip vanuit Simon’s Town, een marinebasis in de Kaapkolonie, met meer dan 630 mensen aan boord. De meerderheid bestond uit militairen, waaronder soldaten van het 73rd Regiment of Foot. Zij waren onderweg naar het oosten van Zuid-Afrika om daar deel te nemen aan de grensoorlogen tegen de Xhosa. Slechts een klein aantal vrouwen en kinderen reisde mee, voornamelijk familieleden van officieren.

In de nacht van 25 op 26 februari liep het schip bij hoge snelheid op een onbekend rif, op minder dan vijf kilometer van de kust bij Danger Point. De romp scheurde open en de Birkenhead begon vrijwel onmiddellijk te zinken. De reddingsboten aan boord waren onvoldoende en bovendien slecht bereikbaar. Onder leiding van luitenant-kolonel Alexander Seton en kapitein Robert Salmond bleven de soldaten in formatie op het dek staan. Zij maakten zonder protest plaats voor de vrouwen en kinderen, die als eersten in veiligheid werden gebracht.

Van de ruim 630 opvarenden overleefden uiteindelijk slechts 193 mensen. Alle vrouwen en kinderen die aan boord waren, werden gered – een uitzonderlijke uitkomst, die te danken was aan de zelfdiscipline en opofferingsgezindheid van de soldaten. De ramp zou wereldwijd bekend worden als het eerste voorbeeld van het principe dat vrouwen en kinderen voorrang krijgen bij een scheepsramp.

Ooggetuigen en soldatendiscipline

De overlevenden, waaronder luitenant Girardot en verschillende andere officieren, beschreven later hoe de soldaten tijdens de ramp kalm en gedisciplineerd op hun post bleven staan. In volle uniform wachtten ze hun lot af, zonder paniek of chaos, terwijl het schip langzaam zonk. Er was geen sprake van dringen of wanorde.

Het troepenschip Birkenhead. Dit is de enige bekende afbeelding van het schip zoals het er in werkelijkheid uitzag. De prent was eigendom van wijlen de heer Barber, hoofdwerktuigkundige bij de Britse marine en overlevende van de ramp. Het werk werd gemaakt door een collega-officier | © Wikimedia Commons

Deze uitzonderlijke orde en zelfopoffering kregen later de naam 'Birkenhead Drill', een term die sindsdien wordt gebruikt om dit soort militaire moed en discipline onder extreme omstandigheden te beschrijven. Het gedrag van de soldaten werd niet alleen bewonderd in militaire kringen, maar ook in bredere maritieme context. Toen de Titanic zestig jaar later zonk, werd hetzelfde morele principe opnieuw in praktijk gebracht: vrouwen en kinderen kregen voorrang bij de evacuatie.

De Birkenhead werd daarmee het eerste bekende voorbeeld van een maritieme ramp waarbij bewust gekozen werd voor plicht, orde en opoffering – een voorbeeld dat de geschiedenis is ingegaan en tot op de dag van vandaag wordt herinnerd.

Haaien in het water

Toen de HMS Birkenhead in de vroege ochtenduren van 26 februari 1852 op een rif liep en binnen korte tijd zonk, sprongen of vielen honderden soldaten in het donkere water voor de kust van Zuid-Afrika. Slechts een handjevol kon zich redden met wrakhout of zwemmend de kust bereiken. Velen verdronken. Maar volgens meerdere ooggetuigen werd een aanzienlijk aantal mannen ook slachtoffer van iets anders – iets dat in de wateren rond Danger Point al eeuwenlang loert: haaien.

Overlevenden vertelden later over huiveringwekkende taferelen in het water. Terwijl zij zich probeerden vast te klampen aan drijvend puin, zagen ze hoe andere mannen werden aangevallen en onder water getrokken. In de chaos van de ramp werd het duidelijk: niet iedereen zou verdrinken – sommigen zouden levend worden opgegeten.

Vergaan van de Birkenhead, 26 februari 1852 | Deze tekening toont het wrak van de Birkenhead zoals het eruitzag op de dag van de ramp. Op het werk staat in rode letters geschreven: 'Loss of the Birkenhead on 26th Feby 18 – '. De kunstenaar was op dat moment een 19-jarige cornet (onderofficier) bij het 12th Royal Lancers-regiment en overleefde de schipbreuk | © Wikimedia Commons

De precieze aantallen zijn niet bekend, maar de aanwezigheid van haaien werd al in de eerste verslagen van de ramp genoemd. In de negentiende eeuw bestond er weinig wetenschappelijke kennis over haaien, maar men was zich in Zuid-Afrika maar al te bewust van de roofdieren in de kustwateren. Vooral rond Danger Point, waar de ramp zich voltrok, is de zee diep, voedselrijk en ruig – precies de omstandigheden waarin grote roofhaaien zich thuis voelen.

De haaien die het waarschijnlijkst betrokken waren bij deze ramp zijn:

De grote witte haai (Carcharodon carcharias)
Deze soort komt veel voor in de wateren rond Gansbaai. De grote witte haai is een van de weinige soorten die mensen daadwerkelijk als prooi kunnen zien, vooral bij paniek of bloed in het water. Met zijn scherpe reukzin en voorkeur voor kustgebieden is het aannemelijk dat hij op het tumult afkwam.

De stierhaai (Carcharhinus leucas)
Hoewel vooral bekend uit warmere gebieden, kan deze haai ook in gematigde kustwateren voorkomen. Hij staat bekend om zijn agressieve gedrag en het vermogen om zich aan te passen aan verschillende omgevingen, zelfs riviermondingen.

De zandtijgerhaai (Carcharias taurus)
Deze haai komt ook voor in Zuid-Afrikaanse wateren en heeft een indrukwekkend uiterlijk. Hoewel doorgaans minder agressief, kan hij bij onrust in het water wel degelijk bijtgedrag vertonen, vooral als er veel bloed aanwezig is.

Wat deze ramp uniek maakt in de geschiedenis van scheepsrampen, is dat haaien hier een actieve, dodelijke rol lijken te hebben gespeeld. In de meeste rampen komt verdrinking op de eerste plaats. Maar bij de Birkenhead werden haaien als directe oorzaak van de dood van drenkelingen genoemd – niet als mythe, maar als realiteit.

Tegenwoordig is Gansbaai wereldberoemd vanwege de kooiduiken met grote witte haaien, maar in 1852 waren deze roofdieren nog het onderwerp van angst, legende en dodelijke realiteit. Waar toeristen nu afzakken in kooien om deze dieren veilig te bekijken, stierven toen jonge mannen in paniek en stilte in hun greep.

Voor een website als Wereld van de Haai laat dit verhaal zien dat de relatie tussen mens en haai niet alleen biologisch of toeristisch is, maar ook diep geworteld in historische gebeurtenissen waarin angst, natuurkrachten en overleving samenkomen.

Opvarenden

De HMS Birkenhead was in eerste instantie gebouwd als fregat, maar werd omgebouwd tot troepenschip. Tijdens haar laatste reis vervoerde het schip voornamelijk Britse en Ierse soldaten die naar de oostelijke grens van de Kaapkolonie werden gestuurd om deel te nemen aan de zogenoemde Xhosa-oorlogen. Veel van deze mannen waren nog jong en onervaren; sommigen hadden net enkele weken eerder dienst genomen. Voor velen was het hun eerste reis over zee – en hun laatste.

Aan het hoofd van de militaire troepen stond luitenant-kolonel Alexander Seton van het 74th Regiment of Foot. Hij was een ervaren en gerespecteerd officier, afkomstig uit een Schotse adellijke familie. Seton speelde een cruciale rol in het handhaven van de orde tijdens de ramp. Ooggetuigen beschreven hoe hij kalm de soldaten aanmoedigde op hun post te blijven en plaats te maken voor vrouwen en kinderen in de reddingsboten. Hij kwam om bij de ramp en wordt tot op de dag van vandaag herinnerd als het morele gezicht van de Birkenhead-discipline.

De afbeelding, die destijds zeer goed werd ontvangen, werd in 1893 tentoongesteld in Engeland en in drukvorm breed verspreid onder het publiek | © Wikimedia Commons

Kapitein Robert Salmond, commandant van het schip, leidde de navigatie en de bemanning. Hoewel hij wordt bekritiseerd vanwege de koers die tot de ramp leidde (mogelijk werd te dicht langs de kust gevaren), wordt ook hij geprezen om zijn moed in de laatste momenten. Zijn vrouw, mevrouw Salmond, was een van de weinige vrouwen aan boord en overleefde de ramp dankzij de opofferingsgezindheid van de soldaten. Ze was waarschijnlijk getuige van de laatste momenten van haar echtgenoot, wat haar overleving des te aangrijpender maakt.

Onder de overlevenden bevond zich ook luitenant Girardot, die later meerdere verklaringen aflegde over het verloop van de ramp. Zijn ooggetuigenverslagen zijn van grote waarde geweest voor historici, omdat ze een gedetailleerd beeld geven van de discipline en het gedrag van de troepen tijdens het zinken van het schip.

Naast de officieren en soldaten bevonden zich ook enkele burgerpassagiers aan boord, waaronder familieleden van militairen. Hun verhalen zijn grotendeels verloren gegaan in de geschiedenis, maar het feit dat alle vrouwen en kinderen de ramp overleefden, getuigt van het uitzonderlijke gedrag van de troepen.

Tot de soldaten behoorden onder andere mannen van het 73rd Regiment of Foot, het 12th Regiment en het 2nd Regiment. Velen kwamen uit arbeidersgezinnen in Engeland, Schotland en Ierland. Sommigen waren jonger dan twintig jaar. Voor hen betekende de ramp niet alleen het einde van een militaire missie, maar ook van hun leven aan het begin van een dienstverband dat nooit voltooid werd.

Culturele invloed en herinnering

De ondergang van de Birkenhead kreeg veel internationale aandacht. Niet alleen vanwege het heldhaftige gedrag van de soldaten, maar ook door de ongebruikelijke wreedheid van de natuur – met haaien als symbool van het genadeloze lot. In literatuur, kranten en later in maritieme protocollen werd deze ramp vaak aangehaald. Rudyard Kipling schreef over het voorval, en zelfs Winston Churchill verwees ernaar als een toonbeeld van plicht en moed.

Rudyard Kipling schreef over de ramp in zijn gedicht Soldier an’ Sailor Too. Een bekend fragment luidt:

'But to stand an’ be still to the Birken’ead drill
is a damn tough bullet to chew.'

Vrij vertaald:

'Maar om stil te blijven staan, trouw aan de Birkenhead-discipline,
dat is een verdomd harde kogel om op te kauwen.'

Winston Churchill verwees in 1913, toen hij First Lord of the Admiralty was, met groot respect naar de ramp met de HMS Birkenhead. In een toespraak prees hij het gedrag van de soldaten als een toonbeeld van Britse discipline en opoffering. Volgens Churchill toonde de ramp aan dat ware grootsheid zichtbaar wordt in momenten van crisis. Hij verwoordde het als volgt:

'Discipline and calmness of behavior which is the pride of our race... proved in those terrible moments the foundation of their greatness... It is in these crises that the character of a nation shows itself. Nothing more heroic, nothing more perfect, has ever been done by the British Army.'

Vrij vertaald: 

'Discipline en kalm gedrag, waar ons volk trots op is, bewezen in die vreselijke momenten de basis van hun grootsheid te zijn. Het is in zulke crises dat het ware karakter van een natie zichtbaar wordt. Niets heldhaftiger, niets volmaakters is ooit gedaan door het Britse leger.'

Voor Churchill was de Birkenhead-discipline niet alleen een daad van moed, maar een bewijs van nationale waardigheid – een stille vorm van heldendom die generaties zou inspireren en later, in tijden van oorlog, opnieuw zou worden opgeroepen als moreel kompas.

Een blijvende erfenis

Op de rotsen bij Danger Point werd in 1895 de Danger Point Lighthouse gebouwd om soortgelijke rampen te voorkomen. In de buurt ligt nu ook het vissersdorpje Gansbaai, wereldwijd beroemd als het centrum van de kooiduiken met witte haaien. Ironisch genoeg kijken moderne toeristen op dezelfde plek haaien in de ogen, waar bijna twee eeuwen eerder soldaten hun leven lieten in de kaken van deze roofdieren.

Danger Point lighthouse en baai, Gansbaai, South Africa. Deze vuurtoren werd in 1895 gebouwd naar aanleiding van de ramp met de HMS Birkenhead, die hier vlak voor de kust verging. Het licht waarschuwt sindsdien schepen voor de verraderlijke rotsen in de omgeving. Tegenwoordig is het een herkenbaar baken aan een kustlijn die wereldwijd bekendstaat om zijn witte haaien​​​​​ | © annapimages

Het morele voorbeeld van de soldaten op de Birkenhead zou later wereldberoemd worden. Toen de Titanic in 1912 zonk, werd het principe "vrouwen en kinderen eerst" opnieuw in praktijk gebracht – een rechtstreeks gevolg van de houding die bij de Birkenhead voor het eerst zichtbaar werd. Deze maritieme gedragslijn, bekend als de Birkenhead Drill, leeft sindsdien voort in zeevaarttraditie en populaire cultuur.

Wist je dat...

De ramp met de Birkenhead wordt in de maritieme wereld vaak gezien als een moreel voorbeeld van discipline en opoffering. Maar voor liefhebbers van haaien vormt het ook een zeldzaam historisch moment waarin de aanwezigheid van haaien tijdens een scheepsramp expliciet werd genoemd en gevreesd.

Voor Wereld van de Haai

Dit artikel maakt deel uit van een reeks over historische scheepsrampen die door Wereld van de Haai wordt uitgebracht, met aandacht voor de menselijke verhalen, maritieme achtergronden en de vaak vergeten gevolgen voor mens en dier. Wil je meer verhalen lezen over scheepsrampen? Klik dan op één van de onderstaande links:

• USS Indianapolis
• HMS Titanic: het schip dat niet mocht zinken
• RMS Nova Scotia
• Pearl Harbor: de verrassingsaanval die Amerika op zijn kop zette